GESCHIEDENIS

Op diverse plaatsen langs de Zaan staan indrukwekkende industriële gebouwen. Het meest imposant is de bebouwing op de Zaanoever in Wormer. Hier staan twee befaamde complexen van 19e en begin 20e eeuwse fabrieken en pakhuizen die als toppers van industriële archeologie worden gezien. Het ene complex bestaat uit voormalige rijstpellerijen en pakhuizen (Java, Hollandia, Bassein, Saigon en Batavia), het andere uit de pellerijen Lassie en Silo, en de pakhuizen Donau, Koningsbergen en Mercurius.

Pakhuis Saigon is in 1898 gebouwd en was onderdeel van rijstpellerij Hollandia. De constructie van Pakhuis Saigon is zo gebouwd dat de vloeren 800 kg rijst per m2 aankunnen. Dit zie je terug in de monumentale gietijzeren kolommen die op iedere verdieping in het gebouw terug te vinden zijn. Na een grondige renovatie in de jaren ’80 staat Pakhuis Saigon er nu nog zoals ze er op het hoogtepunt van de Zaanse rijstpellerij ook bij heeft gestaan.

Foto’s Gemeente-archief Zaandam

RIJST

Rijst is de belangrijkste voedingsbron in Azië. In de meeste landen van dat werelddeel wordt al vele eeuwen rijst voor de lokale voedselvoorzienig verbouwd.
In West Europa begon rijst als voedingsmiddel pas een rol van betekenis te spelen in de tweede helft van de negentiende eeuw. Vanaf 1845 ontstond er in Europa een tekort aan granen. In Birma ontstond een steeds toenemend surplus aan rijst, waardoor het land zich ontwikkelde tot de grootste rijstexporteur ter wereld. Aan het einde van de negentiende eeuw werd het grootste deel van de Birmese export verscheept naar Hollandse en Noordduitse pellers. De rijstpellerij in de Zaanstreek was aanvankelijk een nevenactiviteit van de gortpellerij.

In de zeventiende eeuw ontwikkelde de Zaanse gortpellerij zich tot een belangrijke tak van nijverheid. In tientallen windmolens werd gerst gepeld tot gort. Het was belangrijk als volksvoedsel en het werd gebruikt als proviand voor de zeevaart. In het begin van de negentiende eeuw werd op bescheiden wijze ongepelde rijst uit Java en uit Carolina in de Verenigde Staten in Nederland ingevoerd. De eerste mechanische rijstpelinrichting was een rosmolen in 1819 in Amsterdam.

De Zaankanters hadden al spoedig ontdekt dat hun windmolens zeer geschikt waren voor deze nieuwe vorm van voedselveredeling. In 1852 werd de eerste Zaanse stoomrijstpellerij in gebruik genomen door D. van Voorst & Zoon te Zaandam die al vele jaren met windmolens gepeld had.

Nadat de gemeente Wormer toestemming had gegeven om een stuk van de Zaan te dempen, kon men in 1888 het grote stenen pakhuis ‘Saigon’ bouwen dat voor de andere pakhuizen kwam te staan.

In het tijdvak 1890-1891 werd het pellerijgebouw belangrijk vergroot en de gasverlichting in de fabriek werd vervangen door elektrisch licht. Het pakhuis ‘Bassein’ werd ingekort en achter het pakhuis ‘Java’ kwam een nieuw ketelhuis. In 1894 werd het stenen pakhuis ‘Batavia’ in gebruik genomen.  Na de bouw van de nieuwe stenen pakhuizen ‘Bassein’ en ‘Saigon’ werd in 1897 ook een nieuw ketelhuis en een nieuwe machinekamer in gebruik genomen.

In 1896 worden de pakhuizen ‘Bassein’, ‘Saigon’ en ‘Rangoon’ worden door brand verwoest. Saigon wordt in 1898 opnieuw opgebouwd.

Het hoogtepunt van de Zaanse rijstpellerij lag in de jaren voor de Eerste Wereldoorlog. Een groot deel van de rijstexport van Birma en later van andere Aziatische landen (Indo-China) werd verscheept naar de Zaan.
De Eerste Wereldoorlog gaf een onherstelbare slag aan de Zaanse rijstpellerij. Door gebrek aan grondstoffen kwamen na enige tijd de rijstpellerij en olieslagerij stil te liggen.

Na de Tweede Wereldoorlog is tot 1965 op bescheiden schaal nog gepeld. Het bedrijf wat het laatste in de Zaanstreek wat nog pelde. In 1966 werden de verkoopactiviteiten gestaakt. In november 1972 werden de panden van het voormalige pellerij­complex op een veiling verkocht.

CHRONOLOGISCH OPGESTELDE LIJST VAN BOUWWERKEN 

1877 Bouw van de stoomrijstpellerij ‘Hollandia’, het houten pakhuis ‘Java’ en een machineketelhuis.
1879 Bouw van het houten pakhuis ‘Bassein’
1883 Bouw van het houten pakhuis ‘Rangoon’, naast ‘Bassein’
1888 Bouw van het pakhuis ‘Saigon’, gesitueerd voor de pakhuizen ‘Bassein’ en ‘Rangoon’
1890 De rijstpellerij wordt verbouwd. Het hoofdgebouw krijgt een extra verdieping en er wordt een vleugel aangebouwd. Het pakhuis ‘Bassein’ wordt ingekort.
De gasverlichting wordt vervangen door elektrisch licht
1894 Bouw van het pakhuis ‘Batavia’
1896 De pakhuizen ‘Bassein’, ‘Saigon’ en ‘Rangoon’ worden door brand verwoest
1896 Bouw van het nieuwe pakhuis ‘Bassein’
1898 Bouw van het pakhuis ‘Saigon’
1898 Bouw van een watertoren en installatie van de sprinklerinstallatie
1902 Vergroting van het hoofdgebouw. Het gebouw krijgt zijn huidige vorm; een nieuwe machinekamer wordt gebouwd, waarin een stoommachine van 650 PK wordt        geplaatst; het houten pakhuis ‘Java’ wordt met ruim 1/3 deel ingekort; het pakhuis ‘Bassein’ krijgt er een extra verdieping bij en wordt aan de achterzijde vergroot.
1906 Het houten pakhuis ‘Java’ wordt gesloopt en vervangen door een stenen gebouw
1911 De laatste uitbreiding: ‘Hollandia II’ (De Nieuw Fabriek) wordt tegen het hoofdgebouw van 1904 aangezet

BRON: Zaans-industrieel-erfgoed.nl